Saygın fikir kuruluşlarından Alman Marshall Fonu’nun (GMF) Türkiye Yöneticisi Özgür Ünlühisarcıklı, Türkiye’nin NATO genişlemesine itirazlarının görüşmeler yoluyla çözümlenmesinin beklendiğine dikkat çekerek “Türkiye, görüşmelere karşın İsveç ve Finlandiya’nın üyeliklerine mani olursa, işte o vakit, önemli kahır olur” dedi. Türkiye Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu ve ABD’li mevkidaşı Antony Blinken’ın Türkiye-ABD Stratejik Diyalog Düzeneği kapsamında bakanlar seviyesinde yapacakları birinci toplantı öncesinde DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Ünlühisarcıklı, S-400 krizine tahlil teklifinin detaylarını da anlattı. Ünlühisarcıklı, Türkiye’nin parasını ödeyip kullanamadığı S-400’ler nedeniyle hava savunmasının zayıfladığına dikkat çekti.
GMF Türkiye Yöneticisi Özgür Ünlühisarcıklı’ya NATO’nun genişlemesine ait tartışmalar ve Türkiye-ABD ilgilerine ait yönelttiğimiz sorular ve cevapları:
DW Türkçe: Dikkatler, Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu’nun ABD’li mevkidaşı Dışişleri Bakanı Antony Blinken’le Türkiye-ABD Stratejik Diyalog Düzeneği kapsamında yapacağı birinci görüşmeye çevrildi. İnşa edilen bu düzenek, ikili münasebetlerdeki derin itimat buhranının aşılmasında, uyuşmazlıkların giderilmesinde tesirli olabilir mi?
Özgür Ünlühisarcıklı: Bu düzenek, ikili bağların yürütülmesi için çok değerli. Lakin ‘tüm görüş ayrılıkları giderilecek’ diye bir beklenti de gerçekçi değil. Türkiye ile Amerika’nın zati işbirliğine devam edebilecekleri, görüş birliği içerisinde oldukları hususlar var. Birtakım hususlar var ki, görüş ayrılığı o kadar derin ki, bunlar öngörülebilir bir vakitte giderilemeyebilir. İşte bu görüş ayrılıkların, bir krize dönüşmeden yönetilmesi bakımından da bu sistem kıymetli. Bir de görüş ayrılıklarının bulunduğu, fakat giderilebilecek nitelikte olan bahisler var. İşte bu stratejik düzenek, Türk-Amerikan bağlarında mevcut her üç başlıktaki mevzuların yönetilmesi için gerçek bir platform teşkil ediyor.
Özgür Ünlühisarcıklı.Fotoğraf: GMFUS
Türk-Amerikan ilgileri aslında pek çok hususta yaşanan derin görüş ayrılıkları nedeniyle son yıllarda çıkmaza girmişti. Rusya’nın Ukrayna savaşı ile yine değer kazanmaya başlayan bağlantılar, Ankara-Washington sınırında yakınlaşmaya yol açmıştı. Lakin Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın, İsveç ve Finlandiya’nın NATO üyelikleri için ‘veto tehdidi’ olarak yorumlanan açıklamaları, tansiyonu tekrar tırmandırdı. Erdoğan’ın bu çıkışı sizce Washington’da ve öteki müttefik ülke başşehirlerinde nasıl yankı buldu?
ABD’deki Biden idaresi, Türkiye ile bu ortalar olumlu bağlar içinde olmaya çaba gösteriyor, bu nedenle mevzuyu bir kriz üzere değil de süratlice tahlile kavuşturulması gereken bir görüş ayrılığı olarak görme eğiliminde. Genel eğilim, beklenti; Türkiye, Finlandiya ve İsveç’in görüşmeler yoluyla bu sıkıntıyı gecikmeden geride bırakacakları istikametinde.
Lakin Erdoğan, Pazartesi akşamı yaptığı açıklamada Finlandiya ve İsveçli heyetlerin Türkiye ile yürütmek istedikleri görüşmeler için “Bizi ikna etmeye mi gelecekler? Kusura bakmasınlar, yorulmasınlar” dedi. Bu açıklama, görüş ayrılıkların üç ülke ortasında yapılacak görüşmeler yoluyla çözümlenmesi gayesini de zora sokmuş olmadı mı?
Mevzuyu politize etmek, her iki taraf için de diplomatik seçenekleri daraltıyor. Hususun kamuya mal olması, İsveç hükümetinin de Türkiye’nin beklentilerini karşılayabilecek kimi adımlar atabilmesini zora sokuyor. Bu işleri, sessiz diplomasi yoluyla çözmek aslında daha yanlışsız olurdu. Fakat işte biliyorsunuz, uzunca bir müddettir, iç siyaset ile dış siyaset iç içe geçmiş durumda. Cumhurbaşkanı Erdoğan, bilhassa iç siyasette avantaj getirecek bu türlü bahisleri, sessiz sedasız halletmeyi tercih etmiyor. Maalesef öbür kimi ülkelerde de durum bu türlü.
Recep Tayyip ErdoğanFotoğraf: Yves Herman/REUTERS
Pekala sizce Erdoğan’ın İsveç ve Finlandiya’nın NATO üyeliğine itirazları bir “veto tehdidi” manasına mı geliyor?
Terminoloji olarak ‘veto’ çok yanlışsız değil, ‘Türkiye’nin olumlu oyunu kullanması için ortaya koyduğu koşullar’ tarifinin daha hakikat olacağı kanaatindeyim. Kırk yılda bir Ankara bir koz yakaladı, bunu da kullanmak istiyor. Yunanistan, AB’deki büyük genişleme dalgasını onaylamak için aslında kriterleri yerine getirmemesine karşın Kıbrıs Cumhuriyeti’nin de üye yapılmasını kural koşmuştu. Tekrar Yunanistan, Makedonya’nın NATO’ya üye olabilmesi için ismini değiştirmesini istemişti. Hasebiyle Türkiye’nin taleplerini gündeme getirmesi, bunların karşılanmasını istemesi, diplomaside birinci kez karşılaşılan bir şey değil çok alışılmış ki. Bence, İsveç ve Finlandiya’nın NATO’ya üyelikleri, karşılıklı görüşmelerle çözümlenemeyecek bir sıkıntı değil. Lakin şunun çok güzel anlaşılmasında da fayda var. Bu mevzu yalnızca İsveç’i, Finlandiya’yı ilgilendirmiyor. Bu iki ülkenin Batı’nın savunma ittifakına üye olmaları, NATO ile Rusya ortasındaki istikrarları önemli formda değiştirecek ve bu uzun müddettir ittifak tarafından istek ediliyordu. Bir NATO üyesi olarak bu, Türkiye’nin de çıkarına.
Ankara’nın beklentilerinin karşılanması mümkün mü?
Malum, İsveç ve Finlandiya Türkiye’ye, Suriye’ye yapılan harekatlar nedeniyle, askeri ambargo uyguluyorlar. Bu ambargoları kaldırmaları çok da güç olmasa gerek. Türkiye’nin İsveç’in teröristlere mesken sahipliği yaptığı argümanı konusu ise biraz daha karmaşık. Desteği, Türkiye’nin terörist olarak kabul ettiği şahıslara, bilhassa İsveç’te, sığınma hakkının verilmesi. Buradaki sorun iki ülkenin terörist tarifinin farklı olmasından kaynaklanıyor. İsveç açısından da bu güç bir husus, malum İsveç’te önemli bir Kürt nüfusu da var. Türkiye’nin “terörist” oldukları savıyla iadelerini talep ettiği şahısların bir kısmı Kürt olduğu için, husus İsveç’te iç politikayı da ilgilendiriyor. Münasebetiyle bu bahis biraz daha karmaşık bir bahis. Fakat İsveç’in bu mevzuda daha yakın bir temas içerisinde olarak Türkiye’nin dertlerini gidermeye dönük bildiriler vermesi, bence Ankara’da olumlu karşılanır.
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın NATO çıkışının gerisinde iç siyasette elini güçlendirme amacının de yattığı belirtiliyor. Siz bu görüşe katılıyor musunuz?
Türkiye’nin itirazları ve beklentileri var, bahis salt iç siyaset ile ilgili bir mevzu değil. Lakin Erdoğan, açıklamasında Türkiye’nin geçmişte, askeri rejimin olduğu devirde, Yunanistan’ın NATO’nun askeri kanadına dönüşünün şartsız olarak kabul edildiğini, bunun bir yanılgı olduğunu, tıpkı yanılgının tekrar tekrarlanmayacağını söyledi. Kendi kararını, açıklamasını, bir manada geçmişteki yanlış siyasetlerle karşılaştırıp kendisinin bu yanlışları yapmayan güçlü bir önder olduğunun da iletisini vermiş oluyor. Bunun iç kamuoyunda kesinlikle olumlu algılanacağını biliyor…
Balıkesir’deki 9. Ana Jet Üs Komutanlığı’nda uçuşa hazır bekleyen bir F-16 savaş uçağıFotoğraf: picture-alliance/Anadolu Agency/S. Sezgin
Türkiye’nin ABD’den talep ettiği 40 adet F-16 ile 80’e yakın modernizasyon kiti konusunda esasen sıkıntı olacağı belirtilen kongredeki onay süreci, NATO’daki genişleme tansiyonundan olumsuz etkilenir mi?
Şayet bütün görüşmelere, tahlil uğraşlarına karşın Türkiye, İsveç ve Finlandiya’nın NATO üyeliklerine mahzur olursa, işte o vakit, önemli eza olur. ABD Kongresi’nden uzunca bir mühlet Türkiye ile ilgili rastgele bir hususta olumlu bir karar verilmesi kelam konusu olamaz. Buna karşılık, bu sorun kısa vadede karşılıklı görüşmeler yoluyla çözülürse, kongrede şu an için görece olarak Türkiye’ye yönelik daha olumlu olan hava devam edebilir.
Siz GMF tarafından yayımlanan “Türkiye ile ABD ortasında S-400 ihtilafının tahlil vakti geldi” başlıklı son makalenizde, Rusya’nın Ukrayna savaşı ve bunun yol açtığı jeopolitik risklerin yalnızca Türkiye’nin stratejik kıymetini değil, birebir vakitte güvenlik teminatına muhtaçlığını da arttırdığına, ABD’nin Türkiye’nin hava gücünün modernizasyonunu engellemesinin yanlışsız bir tavır olmadığına dikkat çekiyorsunuz. Bunu açar mısınız?
Rusya’nın Ukrayna’ya müdahalesi, revizyonist olduğunu gözler önüne serdi. Rusya’nın bundan sonra atacağı adımları bilmiyoruz. Türkiye’nin çok uzun bir kıyısının bulunduğu Karadeniz’de büyük bir savaş yaşanıyor. NATO ile Rusya ortasında tansiyon artmış, bir savaş ihtimalinden kelam edilen bir noktaya gelinmiş durumda. Kremlin ortada nükleer silah tehdidini gündeme getiriyor, üçüncü dünya savaşı telaffuzları kullanılıyor. Bu süreçte Türkiye, Rusya’yı rahatsız eden önemli adımlar atmış durumda: Boğazları kapattı, Ukrayna’ya SİHA sevkiyatını sürdürüyor. Bu türlü bir ortamda Ankara’nın yeni jeopolitik riskler algılaması, müttefiklerinden daha güçlü güvenlik teminatına gereksinim duyması, çok olağan.
Erdoğan’ın zati İsveç ve Finlandiya’nın NATO üyeliğine itirazında kullandığı tabirleri, “Türkiye’ye yaptırım uygulayanların bu süreç içerisinde bir güvenlik örgütü olan NATO’ya girmelerine biz ‘evet’ demeyiz” kelamları ile aslında başka müttefiklerini de gaye almıyor mu? Zira ABD, Türkiye’ye S-400’ler nedeniyle CAATSA yaptırımları, AB ülkeleri de silah satışlarında kısıtlamalar uyguluyor…
Doğal. “Kızım sana söylüyorum, gelinim sen anla” der gibi…
ABD’nin Türkiye’nin güvenlik teminatı muhtaçlığını karşılayabilmesi için CAATSA yaptırımlarının kaldırılması gerekmez mi? Bunun için de S-400 ihtilafının tahlili gerekiyor. Sizce bu çetrefil denklemi çözmek mümkün mü?
Bence mümkün. Şartlar bunu gerektiriyor. Her iki tarafın çelişkileri var. Türkiye Rusya’dan S-400’leri “NATO’dan karşılanamayan acil ihtiyaç” münasebetini öne sürerek satın almış, “İleride gereksinimlerimizi yine NATO kaynaklarından alabiliriz ya da kendimiz üretebiliriz” bildirisini vermişti. Gelinen nokta Türkiye’nin buna gereksinimi daha da arttı. Fakat satın aldığı S-400’leri kullanamıyor. Bunu aldığı için F-35’lerden oldu, programdan çıkartıldı, yeni F-16’lar da satın alamıyor, var olanları modernize edemiyor. Özetle Türkiye’nin hava savunma sistemi, S-400 sahibi olduğu için daha zayıflamış oldu. Bu Türkiye’nin çelişkisi. Amerika ise tüm müttefiklerinden askeri harcamalarını arttırmalarını, NATO’nun kollektif caydırıcılığına daha fazla katkıda bulunmalarını istiyor. Ancak birebir vakitte uyguladığı yaptırımlarla Türkiye’nin bunu yapmasını engelliyor. Türkiye’nin F-16 filosunun modernize edilememesi yalnızca Türkiye’nin hava savunmasını değil, NATO’nun da caydırıcılığını azaltıyor. Bu da ABD’nin çelişkisi.
Pekala S-400 düğümü nasıl çözülür?
Türkiye, S-400’leri sahiden muhtaçlık duyduğunda kullanacak olsaydı bunlar şu anda aktive edilmiş, konuşlandırılmış ve kullanılıyor olunurdu. Şayet harika bir süreçten geçtiğimiz bu devirde S-400’ler hangarda duruyor ve Türkiye bunları kullanmıyorsa, hiçbir vakit kullanmayacak demektir. O vakit şöyle bir tahlil mümkün: ABD’ye sistemin etkin olup olmadığını denetleme imkanı verilir. Bu da ABD tarafı için, mevcut konjonktürde, tatmin edici bir seçenek olur. Türkiye’den “Kardeşim biz bunların parasını verdik, aldık niçin kullanmıyoruz” itirazı gündeme getirilebilir. Fakat Türkiye aslında kullanmıyor. Kullanmadığımız bir sistemi, muhakkak bir müddet için kullanmama taahhüdünde bulunmuş olacağız. Yani malumun ilamı olacak. Ancak bu durumda şu gerçek değişmiyor: Türkiye’nin bir hava savunma sistemine muhtaçlığı var.
ABD Kongresi’nde Türkiye ile savunma iş birliğinin geliştirilmesine dayanak sınırlıFotoğraf: picture-alliance/dpa/J. Schwenkenbecher
Önerdiğiniz tahlil formülü, ABD’nin Türkiye’nin hava savunmasına ne biçimde takviye sağlamasını öngörüyor?
ABD’den Patriot almak o denli kolay değil, kongre onayı gerekiyor. Lakin ABD şunu yapabilir: Kendi mülkiyetinde olan Patriotları Türkiye’ye konuşlandırabilir. Amerika’dan bu teklife, “Bizim de elimizde sınırsız sayıda Patriot yok” deniyor. Lakin şöyle de bir durum var: Kendi elindeki S-300’leri Ukrayna’ya verince Çekya Cumhuriyeti’ne Patriot konuşlandırıldı. Kaldı ki Çekya o kadar riskli bir coğrafyada değil, NATO’nun caydırıcılığına da çok büyük bir katkısı yok. Daha riskli bir coğrafyada bulunan Türkiye’ye konuşlandırılacak Patriotların NATO’nun caydırıcılığına da kesinlikle katkısı olacaktır. Hasebiyle öncelik verilirse, Türkiye’ye konuşlandırılacak Patriot bulunabilir.
Patriot füze savunma sistemiFotoğraf: MSgt Sean M. Worrell/US Air Force/picture alliance
ABD, mümkün sonuçlar konusunda açıkça Erdoğan’ı uyarmıştı. Türkiye’deki pek çok savunma ve dış siyaset uzmanı da Rus üretimi S-400’lerin satın alınması durumunda bunun hem ekonomik açıdan Türkiye’yi kayba uğratacağı, hem de güvenlik ve askeri bakımdan Türk ordusunu zora sokacağı ikazlarını yapmışlardı. “Madem bu kadar ziyan edecektik o vakit niçin S-400’leri satın aldık” diye sorulmayacak mı?
“Zararın neresinden dönsek kârdır” denilmesi en doğrusu. Türkiye’nin, farz-ı mahal, iki yıllığına zati kullanmadığı S-400’leri aktive etmeden hangarda tutmayı taahhüt etmesi karşılığında, ABD’nin tıpkı mühlet için Türkiye’ye Patriot konuşlandırması, hem Türkiye’nin acil hava savunma muhtaçlığını giderir hem de iki ülke ortasındaki itimat inşasına katkıda bulunabilir. Bir ihtimal, Amerika CAATSA yaptırımlarını da birebir mühlet için askıya alabilir. Böylece iki ülke ortasında savunma işbirliğinin tekrar başlaması sağlanır, Türkiye’nin politik riski azalacağı için bu sürecin iktisada değerli bir katkısı da olur. Bunların üzerine tıpkı müddet içinde Türkiye F-16 modernizasyon kitlerini, yeni F-16’ları satın alabilir. İleride de S-400 krizinin büsbütün çözülmesiyle Türkiye’nin eskisi üzere olumlu şartlarda olmasa da F-35 programına geri dönüşünü de sağlanabilir.
