Rusya’nın Ukrayna’yı işgali, iklim değişimine bağlı olarak son yıllarda ehemmiyeti giderek artan ve kısaca Arktik olarak isimlendirilen kuzey kutbu havzasındaki işbirliğini de etkilemeye başladı. Ukrayna’daki savaş, daimî üyelerini bölgeye direkt yahut dolaylı biçimde hudut sekiz ülkenin (Rusya, ABD, Danimarka, Kanada, Norveç, İsveç, Finlandiya, İzlanda) oluşturduğu Arktik Kurulu bünyesindeki işbirliğini minimum seviyeye çekmiş durumda.
Konsey’deki işbirliği gerilerken Türkiye ise Arktik’te aktör olmak isteyen ülkeler ortasında. Bölgede aktör olabilmek için ya merkezi Norveç’in kuzeyindeki Tromsø
kentinde bulunan Arktik Kurulu’nda gözlemci statüsü elde etmek ya da bilimsel iştirakle yol almak gerekiyor. Türkiye de gözlemci statüsü elde etmek için Konsey’e müracaatta bulunmuş, lakin bu müracaat 2015 yılında reddedilmişti.
Ankara’nın Arktik bölgesine ilgisini DW Türkçe’ye pahalandıran Arktik uzmanı Eda Ayaydın, Türkiye’nin müracaatının reddedilmesinin salt siyasal münasebetlerden kaynaklanmadığı görüşünde. Tromsø kentindeki Arktik Üniversitesi’nde konuk araştırmacı olarak vazife yapan Ayaydın, “Bu politik bir karar mıydı? Bunu söylemek kolaya kaçmak olur. Kurul, iklim değişikliğini ve sürdürülebilir kalkınmayı gündeminin birinci sıralarına koyuyor. Birebir vakitte mahallî halkların haklarını geliştirmede değerli rol oynuyor. Bunun için de bilimi araç olarak kullanıyor. Arktik’te aktör olmanın birinci yolu etraf ve iklim değişikliği bahislerinde dengeli siyasetler üretmekten geçiyor” diye konuştu.
Birebir vakitte Bordeaux Siyasal Bilimler Enstitüsü (Sciences Po) öğretim üyesi olan Ayaydın’a nazaran Türkiye’nin iklim değişimi ve etraf siyasetleri konusundaki bilimsel çalışmaları da kâfi değil. “Devam eden çalışmalar var ancak bu çalışmaların bölgede görünürlüğü az” diyen Ayaydın, Türkiye’de bu çalışmaları yapan bilim insanlarını toplayan bir fon programı olması gerektiğine işaret etti. Bu türlü bir programdan Türkiye’nin rastgele bir yerinde Arktik bölgesi üzerine uzmanlaşan araştırmacıların yararlanması gerektiğini söz eden Ayaydın, “Türkiye’nin Arktik bölgesine taahhüdü bilimsel olmalı. Yoksa hazırlıksız ve stratejisiz yapılan bir müracaat Türkiye’yi kuzeye taşımaz” biçiminde konuştu.
Arktik uzmanı Eda AyaydınFotoğraf: privat
İsveç ve Finlandiya’nın NATO üyelikleri
Ayaydın, Türkiye’nin Kurul üyeleri İsveç ve Finlandiya’nın NATO üyeliklerine karşı çıkışının da Konsey’de şaşkınlık yarattığına dikkat çekti. Arktik Kurulu’nun günümüz konjonktüründe siyasallaşmakta olduğunu kaydeden Ayaydın, “Savaş ve politik etik nedeniyle bölgede bilimsel işbirliği durmuşken, Türkiye’nin İsveç ve Finlandiya’nın NATO üyeliklerine karşı çıkışı Arktik bölgesi ile esasen yok denebilecek bağlantısını zedeler. Dahası, şu anda bölgede ambargo uygulanan Rusya’nın yanında yer alması da politikleşen Konsey’de yakın gelecekte geri kalan yedi devletten onay alıp kendine yer bulmasını zorlaştırır” görüşünü lisana getirdi.
Ayaydın, kelamlarını “Türkiye bir gün Arktik bölgesi ile ilgilenir ve Kurul ile bağlantılarını arttırmak isterse, 2022’nin savaş ortamındaki telaffuzuyla birlikte, etraf siyasetleri ve iklim değişimi etrafında bilime yaptığı yatırım belirleyici olacak” formunda sürdürdü.
İsveç ve Finlandiya’nın NATO üyelik müracaatlarının kabul edilmesi halinde, Arktik Kurulu’nun Rusya dışındaki daimî üyelerinin tamamı Kuzey Atlantik İttifakı ailesine katılmış olacak. Rusya üzere bölgeyi ticari ve siyasal çıkarları açısından harikulâde değerli gören Çin de bu olasılığa telaşla yaklaşıyor.
Arktik denklemi değişiyor
Moskova ise Ukrayna’da başlattığı savaş yüzünden bölgenin diyalog ve işbirliği platformu pozisyonundaki Arktik Kurulu’nda de yalnızlaşmaya başladı. Uzmanlar, buna karşın, yaklaşık 21 milyon kilometrekarelik bir yüzeye sahip Arktik havzasında Rusya olmaksızın işbirliğinin manasız olacağı görüşünde.
Arktik Kurulu 1996’da imzalanan Ottawa Bildirisi ile kurulmuştu. Yüksek seviye bir forum niteliğindeki Kurul, Arktik devletleri ortasında iklim değişikliği, etrafın korunması ve sürdürülebilir kalkınma alanlarında iş birliği platformu olarak gösteriliyor. Kurul bünyesinde Arktik havzasındaki yerli halklar daimî iştirakçi olarak temsil ediliyor. Ortalarında Çin, Hindistan, Japonya, Singapur, Birleşik Krallık, Almanya, Fransa’nın da olduğu 13 ülke ise “gözlemci” statüsüne sahip.
Daimî üyeler dışında birçok ülkenin Arktik havzasına giderek artan ilgisi, iklim değişikliğine bağlı olarak buzulların erimesiyle bu bölgede yakın gelecekte ortaya çıkacak yeni hidrokarbon ve maden rezervleri, deniz nakliyatı rotaları ve balıkçılık potansiyelinden kaynaklanıyor. Çin ve ABD’nin Grönland’a yönelik ilgileri, örneğin, buradan gelirken tıpkı vakitte ABD için Rusya’yı çevreleme bakımından jeostratejik kıymet de taşıyor.
Kurul, yüklü olarak bölgede iklim değişikliği üzerinde çalışmalar yapıyor Fotoğraf: abaca/picture alliance
Bölge için “yeni bir jeopolitik yük merkezi” tanımlaması yapılmakta.
Arktik’te güvenlik de gündem
Eda Ayaydın, Arktik Kurulu’nun en önemli özelliğini “bölgedeki iklim değişikliğini ve sürdürülebilir kalkınmayı ele almak” formunda özetlemekle birlikte, Ukrayna krizinin istikrarları değiştirmekte olduğunu vurguladı:
“Konseyin bir öteki kıymeti de güvenlik bahislerini dışarıda bırakmaktı. Şubat 2022’ye kadar askeri güvenlik ve yüksek güvenlik telaşları gündeme gelmedi. Ta ki Rusya’nın Ukrayna’yı işgaline kadar. Savaşın başlamasından yedi gün sonra Kurul, çalışmalarını ve bilimsel olanlar da dahil bütün işbirliklerini askıya aldığını beyan etti.”
Ayaydın, geçtiğimiz günlerde Tromsø’de bir ortaya gelen uzman siyasetçi, diplomat ve bilim insanlarının genel olarak bölgede Rusya olmaksızın işbirliğinin yararlı ve manalı olmadığı görüşüne sahip olduklarını da söyledi. Ayaydın, kelamlarını “Kimi İskandinav ülkelerinden araştırmacılar Rusya’yı dışarıda bırakma görüşünü savundu, fakat Arktik’te hegemonyası hayli hissedilen ABD, Arktik Kurulu dışında bir yapılanmaya karşı olduğunu tabir etti” biçiminde sürdürdü.
